Tiềm ẩn thách thức từ rác thải vũ trụ: giải pháp nào cho thế giới và Việt Nam?

Rác thải vũ trụ: Từ mảnh vỡ đến hiểm họa tiềm tàng

Theo Tiến sĩ Tống Sỹ Sơn, rác thải vũ trụ thực chất là những mảnh vỡ từ các vệ tinh sau khi bị hỏng hoặc mất điều khiển, các tầng tên lửa đã qua sử dụng. "Chúng trôi lơ lửng trong vũ trụ ở độ cao lớn do không trọng lực. Những mảnh vỡ này cứ bay mãi và khi vô tình va vào nhau, chúng vỡ ra thành rất nhiều mảnh nhỏ hơn," TS. Sơn giải thích. Nguồn gốc của rác thải vũ trụ rất đa dạng, từ các vụ phóng tên lửa, tàu vũ trụ bị hỏng, hoặc thậm chí là do các hoạt động có chủ đích của con người, ví dụ như một vụ thử phá hủy vệ tinh bằng tên lửa đã tạo ra hàng nghìn mảnh vỡ. Ngoài ra, thiên thạch bay vào quỹ đạo cũng được coi là các vật thể gây nguy hại và được xếp vào dạng rác vũ trụ.

Mức độ ảnh hưởng đáng báo động

Đánh giá về tác động của rác thải vũ trụ, TS. Tống Sỹ Sơn nhấn mạnh rằng số lượng mảnh vỡ không gian ngày càng nhiều và vùng ảnh hưởng của chúng lan rộng theo hình xoắn ốc, không chỉ di chuyển theo đường thẳng. "Khi di chuyển theo hình xoắn ốc, diện tích ảnh hưởng của chúng đến vệ tinh rất lớn," ông nói. Những mảnh vỡ này, chủ yếu là kim loại, có kích thước đa dạng, từ 100 mét đến vài mi-li-mét, và kích thước càng bé thì số lượng càng nhiều. Theo số liệu thống kê năm 2019, không gian vũ trụ có khoảng 364.000 mảnh vỡ với kích thước từ 1-2 cen-ti-mét và 77.000 mảnh có kích thước 4 cen-ti-mét. "Những mảnh vỡ này bay với tốc độ rất cao và có thể đâm xuyên qua các thiết bị trên vệ tinh như camera, phá hủy cả vệ tinh trị giá hàng triệu đô."

Vệ tinh Việt Nam và những cảnh báo đầu tiên

Đối với Việt Nam, TS. Sơn cho biết hiện tại nước ta chưa có nhiều vệ tinh. Tuy nhiên, các vệ tinh phóng gần đây của Việt Nam đều được đảm bảo bởi luật pháp quốc tế, cam kết không trở thành rác vũ trụ sau khi hết hạn sử dụng. Mặc dù vậy, nguy cơ vẫn hiện hữu. "Việc rác thải vũ trụ ảnh hưởng trực tiếp đến vệ tinh của Việt Nam chưa được ghi nhận nhiều, chỉ có duy nhất một trường hợp của vệ tinh VNREDSat-1 (vệ tinh quan sát Trái Đất đầu tiên của Việt Nam, phóng năm 2013 và vẫn đang hoạt động) đã từng nhận cảnh báo về rác thải vũ trụ tấn công và phải thay đổi quỹ đạo để tránh va chạm," TS. Sơn chia sẻ.

Nỗ lực theo dõi, kiểm soát và giảm thiểu

Trước tình hình số lượng vệ tinh và rác thải vũ trụ ngày càng gia tăng, việc theo dõi, kiểm soát và giảm thiểu trở nên vô cùng cấp thiết. Theo TS. Tống Sỹ Sơn, việc theo dõi quỹ đạo và kích thước của các mảnh vỡ đóng vai trò rất quan trọng. "Hiện nay, trên thế giới có nhiều công ty như công ty AGI (Analytical Graphics, Inc) của Mỹ chuyên theo dõi các mảnh vỡ này theo kích thước. Các quốc gia sở hữu vệ tinh đều phải mua dịch vụ cung cấp quỹ đạo bay của từng mảnh vỡ để được cảnh báo khi mảnh vỡ đến gần vệ tinh của họ. Khi nhận được cảnh báo, họ sẽ điều khiển vệ tinh, thay đổi quỹ đạo để tránh va chạm."

Bên cạnh đó, cộng đồng quốc tế cũng đã xây dựng và ban hành một số quy định về việc sử dụng không gian vũ trụ. Các quốc gia hoặc tổ chức khi phóng vệ tinh lên quỹ đạo Trái Đất phải đảm bảo rằng sau khi hoàn thành nhiệm vụ, vệ tinh đủ năng lượng quay trở lại Trái Đất để thiêu hủy, hoặc đẩy ra khỏi quỹ đạo đang hoạt động ("quỹ đạo nghĩa địa") để tránh gây hại cho các thiết bị khác.

Dù các biện pháp này đã góp phần giữ cho không gian vũ trụ sạch hơn, nhưng vẫn chưa thể xử lý hoàn toàn lượng rác thải đang tồn tại. Về mặt lý thuyết, nhiều giải pháp đã được đề xuất như dùng vệ tinh chuyên dụng để "quét dọn", dùng cáp có nam châm để thu gom, hoặc dùng tia laser bắn vào các vật thể để biến chúng thành những mảnh nhỏ hơn, ít gây hại hơn. "Tuy nhiên," TS. Sơn lưu ý, "trong thực tế, việc hiện thực hóa những ý tưởng này vẫn rất khó khăn vì các mảnh vỡ thường có kích thước nhỏ, bay với tốc độ cao và phân bố rộng khắp không gian."

Vấn đề rác thải vũ trụ đòi hỏi sự chung tay của cộng đồng quốc tế và những đột phá về công nghệ để đảm bảo một môi trường không gian an toàn và bền vững cho các hoạt động trong tương lai.